Naar een nabijheidsrechter?

De directe aanleiding voor dit onderzoek is de met brede steun aanvaarde motie van het lid van de Tweede Kamer Segers van de ChristenUnie, die oproept tot onderzoek naar de haalbaarheid van rechtspraak – op alle rechtsgebieden – in de nabijheid van burgers, die – mede in financiële zin – laagdrempelig is en bijdraagt aan het effectief en duurzaam oplossen van juridische en maatschappelijk geschillen. Eenzelfde intentie spreekt uit een ander voorstel van het SP-Kamerlid Van Nispen voor het opzetten van ‘Huizen van het recht’. Niet alleen moeten volgens dit voorstel procedures worden vereenvoudigd, maar ook zouden rechters en hulpverleners in gezamenlijkheid problemen van mensen moeten oplossen. In zowel de motie als het voorstel wordt verwezen naar de vrederechter (juge de paix) in België en/of Frankrijk, die als een voorbeeld wordt gezien. Een en ander heeft een vervolg gekregen in het regeerakkoord van het derde kabinet Rutte ‘Vertrouwen in de toekomst’. Daarin wordt de wens uitgesproken om te komen tot ‘buurtrechters’. Er is derhalve een duidelijk politieke wens om een rechterlijke voorziening in het leven te roepen die wordt omschreven als ‘toegankelijk’ en ‘laagdrempelig’ en die niet alleen leidt tot het beslechten van een geschil, maar ook tot de oplossing van ‘het onderliggende probleem’. Zoals gezegd, staat de vrederechter in België en Frankrijk daarvoor model. Het enthousiasme voor dit voorbeeld spreekt ook uit de uitspraken van de minister van Rechtsbescherming Sander Dekker na een werkbezoek aan het vredegerecht in het Belgische Maasmechelen in het voorjaar van 2019.

Deze politieke wensen lijken goed aan te sluiten bij de ambities van de Rechtspraak, die het realiseren van ‘Maatschappelijke Effectieve Rechtspraak (MER)’ als speerpunt heeft benoemd. Hierbij gaat het eveneens om rechtspraak die aandacht besteedt aan onderliggende kwesties en maatschappelijke problematiek, waarin de rechter laagdrempelig is en de beslissing toegevoegde waarde heeft. De ambities van de Rechtspraak op dit punt zijn door het kabinet onderschreven in het regeerakkoord, waarin wordt verwezen naar experimenten met buurtrechters. Veel aandacht heeft inmiddels ook gekregen het experiment met de Spreekuurrechter bij de Rechtbank Noord-Nederland. Het lijkt er dan ook op dat er een grote mate van consensus bestaat in zowel de politiek als de Rechtspraak over wat de rechtspraak in aanvulling op de bestaande voorzieningen zou moeten gaan bieden. Die consensus wordt, zoals gezegd, bevestigd door het regeerakkoord, waarin de ambities op dit vlak worden ondersteund, en waaraan inmiddels uitwerking is gegeven in de brieven van de minister van Rechtsbescherming aan de Tweede Kamer van 20 april en 12 december 2018. De vraag is echter hoe een dergelijke voorziening zou moeten worden vormgegeven, hoe zij kan worden ingepast in het rechtsbestel en wat de kosten en baten van de voorziening zouden zijn. Op deze vraag concentreert zich dit onderzoek, waarbij de vrederechter zoals deze in België en Frankrijk vorm heeft gekregen en functioneert centraal staat, maar waarin ook de hierboven genoemde experimenten van de rechtspraak in de afgelopen jaren worden betrokken. In de onderzoeksvragen die in de volgende paragraaf worden besproken, worden de diverse aspecten die aan het onderzoek zijn verbonden nader beschreven. Deels was de vraag aan de onderzoekers om een beschrijving te maken van vormgeving en functioneren van het instituut ‘vrederechter’ in beide genoemde landen en deels dienden zij een eigen kritische analyse te maken van de voor- en nadelen en de diverse aspecten (waaronder mede de financiële consequenties) die zijn verbonden aan een eventuele invoering ervan in het Nederlandse rechtsbestel.